Netanyahunun beş gün davam edəcəyi deyilən Bakı səfəri ABŞ-İran nüvə diplomatiyası, eləcə də Əliyev, Ərdoğan və Suriyanın keçid rəhbərliyi arasında pərdəarxası təmaslar fonunda baş tutur; Azərbaycan yeni yaranan regional təhlükəsizlik arxitekturasının mərkəzində... 

İran Prezidenti Məsud Pezeşkianın Bakıya səfərindən sonra İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun da mayın 7-də Azərbaycana gəlməsi gözlənilir. “Yeni Müsavat” İsrail mediasına istinadla xəbər verir ki, Netanyahunun Azərbaycana səfərinin 5 gün davam edəcəyi deyilir.

Yəni səfərin mayın 11-dək davam edəcəyi bildirilir. Eyni zamanda mayın 10-da Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Bakıya səfər edəcəyi xəbər verilir. Maraqlıdır, eyni vaxtda həm Netanyahu, həm də Ərdoğan Bakıda olacaqlar. Sabiq xarici işlər naziri Tofiq Zülfüqarov Bakupost.az-a açıqlamasında liderlərin paytaxtımızda bir araya gəlməsini mümkün sayıb: “Ərdoğan və Netanyahunun görüşü istisna olunmur. Güman ki, geniş müzakirələr olacaq. İsrail üçün Türkiyənin mövqeyi çox vacibdir. Ələlxüsus ona görə ki, artıq İsrail və İran arasında ciddi toqquşma ehtimalı çox yüksəkdir. Bu vəziyyətdə Türkiyənin mövqeyi olduqca vacibdir. Ona görə İsrail istər-istəməz Türkiyə ilə bu və ya digər şəkildə məsələləri həll etməlidir”.

Bir neçə mənbə həmçinin Bakıda qapalı İsrail-İran münasibətlərinin müzakirəsini də istisna etmir. İsrailli iranşünas və jurnalist Mixail Borodkin Pressklub.az-a açıqlamasında bu ehtimal üçün heç bir əsas görmür: “Əlbəttə, İsrail münasibətləri normallaşdırmaqdan məmnun olardı. Çünki bu qarşıdurmanı 1979-cu il inqilabından sonra hakimiyyətə gələn yeni Tehran rejiminin özü, heç bir əsas olmadan, tamamilə ideoloji səbəblərlə başladıb. Həmin rejim elan etdi ki, İsrail onun əsas düşmənidir və məhv edilməlidir. O vaxtdan bəri İran rejimi bu məqsədə çatmaq üçün fəaliyyət göstərir. Ona görə də normallaşma üçün Tehranda mövcud olan yanaşmanın dəyişməsi lazımdır, bu isə yalnız rejim dəyişərsə mümkündür”.

Onun sözlərinə görə, Netanyahunun Bakıya səfəri, ilk növbədə, İsrail və Türkiyə arasında gərginliyin azaldılması üçün Azərbaycanın vasitəçiliyi ilə aparılan danışıqlar və Azərbaycanın ABŞ-ın patronajı altında “Avraam Sazişi”nə mümkün qoşulması ilə bağlıdır.

Yeri gəlmişkən, ötən həftələrdə Bakıda Türkiyə və İsrail nümayəndələrinin görüşü olub. Netanyahunun ofisi bu görüşü təşkil etdiyi üçün Azərbaycan rəhbərliyinə minnətdarlıq edib. İki il əvvəl də tərəfləri barışdıran tərəf Bakı olub. Bu mənada Ərdoğanla Netanyahunun görüşünü təşkil etməkdən Azərbaycan məmnun olardı. Üstəlik, belə bir dialoq dünyanın diqqət mərkəzinə düşəcək hadisəyə çevriləcək. Lakin Qəzza bölgəsində dinc əhalinin hücumlar nəticəsində həlak olduğu, Türkiyə liderinin yəhudi baş nazirinin ünvanına ağır ifadələr işlətdiyi bir zamanda onların bir araya gəlməsi inandırıcı görünmür.

Rüstəm Tağızadə

Yaxın Şərq siyasəti üzrə araşdırmaçı, politoloq Rüstəm Tağızadənin sözlərinə görə, Azərbaycanın Suriya üzrə dayanmış İsrail-Türkiyə dialoqunun vasitəçisi kimi rolu ön və mərkəzdədir. Onun fikrincə, İsrailin Suriyadakı İran və müvəkkil hədəflərinə təkrar zərbələr endirməsindən sonra Ankara və Təl-Əviv qarşılıqlı şübhələr içərisində qalıblar: “Hama və Hələb ətrafında əməliyyatlar sabitliyi poza bilər. Bakı texniki danışıqlara və elçilərin göndərilməsinə ev sahibliyi etməklə sərhəd təhlükəsizliyi, hava məkanında ziddiyyətlərin aradan qaldırılması və Türkiyə bazalarının gələcəyinin aradan qaldırıla biləcəyi neytral zəmin təklif edə bilər”.

Vasitəçilikdən başqa, enerji və müdafiə ticarətinin tərəfdaşlığın əsasını təşkil etdiyini deyən politoloq hesab edir ki, Azərbaycan İsrailin neft idxalının 60 faizindən çoxunu hətta regional böhranlar zamanı açıq qalan marşrutlar vasitəsilə təmin edir: “Bunun müqabilində İsrail müdafiə şirkətləri Bakıya dəqiq idarə olunan hərbi sursatlar, pilotsuz təyyarələr və kibertəhlükəsizlik sistemləri satırlar. Bu, Azərbaycanın İran və Ermənistan qarşısında əlini gücləndirən imkanlardır. Netanyahunun səfərinə, şübhəsiz ki, yeni satınalma memorandumları və aerokosmik və enerji infrastrukturunda birgə müəssisə elanları daxil olacaq, bu da iki ölkəni yüksək paylı qarşılıqlı asılılıqda bağlayır”.

R.Tağızadənin zənnincə, ən təsirli ölçü ortaya çıxan anti-İran oxudur: “Azərbaycan İranın şimal-qərbi ilə həmsərhəddir, burada Tehran uzun müddətdir etnik azərbaycanlılar arasında nüfuz əldə etmək istəyir. İranın Qüds Qüvvələrinin günahlandırdığı Azərbaycan torpaqlarında təkrar-təkrar qarşısı alınan terror planları Bakı və Qüds arasında ortaq təhlükəsizlik təhdidləri anlayışını formalaşdırıb. Eyni zamanda Tehrana hər hansı təcavüzün şimaldan və cənubdan koordinasiyalı cavab tədbirləri riskinin olduğunu göstərir. Beləliklə, Netanyahunun Bakıda olması İranın regional ambisiyalarını cilovlamaq üçün İsrailin daha geniş strategiyasında de-fakto şimal cəbhəsini təsdiq edir”.

Politoloqun bildirdiyinə görə, Tramp üçün bu səfər xatırladır ki, Azərbaycan və Cənubi Qafqaz Yaxın Şərq siyasətində diqqətdən kənarda qala bilməz: “ Stiv Uitkoff kimi ABŞ nümayəndələri artıq Bakının Tehranla nüvə danışıqlarında vasitəçi roluna işarə ediblər. Netanyahunun öhdəliyi Azərbaycanın İranla etimadın möhkəmləndirilməsi tədbirləri ilə bağlı təkliflərinə ağırlıq əlavə edir. Netanyahunun səfəri Omanda yenilənmiş ABŞ-İran nüvə diplomatiyası və Əliyev, Ərdoğan və Suriyanın keçid rəhbərliyi arasında pərdəarxası təmaslar fonunda baş tutur. Azərbaycan özünü "İbrahim Sazişləri"nin elementlərini, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının təhlükəsizlik dialoqlarını və NATO-nun Qara dəniz cinahındakı strateji maraqlarını birləşdirən yeni yaranan regional təhlükəsizlik arxitekturasının mərkəzində yer alır. Bakının bu paralel yollara ev sahibliyi etməsi - İsrail-Türkiyə-Suriya danışıqlarından tutmuş ABŞ səfirlərinin səfərlərinə qədər - onun münaqişələri idarə edə və böyük dövlətlərin rəqabətini kinetik toqquşmalardan daha çox institusional forumlara yönləndirə biləcək çoxtərəfli çərçivə yaratmaq ambisiyasını nümayiş etdirir”.

Ekspertə görə, Netanyahunun Bakı səfəri dərhal nəticə verəcək - silah müqabilində yeni enerji sövdələşmələri, birgə təlimlər haqqında memorandumlar və ola bilsin ki, Azərbaycanın "İbrahim Razılaşmaları"nın iqtisadi ölçüsünə baş vurması və daha dərin gəlir geosiyasi nəticələr verə bilər: “Azərbaycan Avrasiyanın vasitəçilik mərkəzi rolunu möhkəmləndirir. Türkiyə İsraillə soyuq münasibəti azaltmaq üçün üz-üzə qənaət yolu qazanır və ABŞ bir vaxtlar təbii qəbul etdiyi bölgədə təsir rıçaqlarını saxlayır. Ən nəhayət, Netanyahunun bu səfərlə Bakıdakı missiyası Yaxın Şərq-Qafqaz əlaqəsində yeni cəbhə yaratmaq üçün enerji, təhlükəsizlik və diplomatiyadan istifadə etməklə böyük bir strateji oyundur. Bu, Azərbaycanın çoxqütblü rəqabətin əvəzsiz döngəsi kimi yüksəlişini vurğulayır və regional nizamın növbəti mərhələsinin təkcə böyük dövlətlərin paytaxtlarında deyil, Azərbaycanın paytaxtında yazılacağına işarə edir”.

Emil SALAMOĞLU,
“Yeni Müsavat”