Onlayn ictimai-siyasi qəzet
İran və Qərb arasında “tətik savaşı” qızışır - diplomatik oyunun pərdəarxası
İranla Avropa ölkələri arasında Cenevrədə başlayan yeni mərhələ danışıqlar fonunda Tehranın sərt mesajları gündəmi qarışdırıb.
Musavat.com xəbər verir ki, İran Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü İsmayıl Bəqayi bu gün keçirdiyi mətbuat konfransında açıq bəyan edib ki, Tehran “tətik mexanizminin” işə düşməsinin fəsadlarını yaxşı bilir və bunun qarşısını almaq üçün aydın planı var. Bu bəyanat Qərbə ünvanlanan xəbərdarlıqdır olaraq qəbul edilib. İran nə psixoloji təzyiqə, nə də sanksiyalara boyun əyməyəcəyini ortaya qoyub.
Amma məsələ təkcə diplomatik ritorikadan ibarət deyil. Çünki BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2231 saylı qətnaməsi oktyabrın 18-də hüquqi müddətini başa vurur. O vaxta qədər Avropa ölkələri “tətik mexanizmi”ni işə sala bilərlər. Yəni sanksiyalar avtomatik bərpa oluna bilər. Həmin tarixdən sonra isə veto hüququ Pekin və Moskvaya keçir. Bu isə oyunun qaydalarını tamamilə dəyişir.
Moskva artıq açıq şəkildə London, Paris və Berlinin tətik mexanizmini işə salmaq üçün hüquqi əsası olmadığını deyir. Çünki 2018-ci ildə Tramp administrasiyasının JCPOA-dan çıxmasından sonra Avropa da üzərinə düşən öhdəlikləri yerinə yetirməyib. Rusiya XİN-in sərt açıqlaması əslində Avropa ilə diplomatik müharibənin anonsudur. Kreml, görünür, Tehrana dəstək verməklə, Qərblə yeni “sanksiya qarşıdurması”nı da gündəminə salır.
Elə buna görə də prezidentlər Putin və Pezişkiyanın telefon danışığı, ardınca XİN rəhbərlərinin birbaşa təması təsadüfi deyil. Moskva Tehrana açıq dəstək verir, bunun müqabilində isə İran beynəlxalq aləmdə daha da çox Kremlə bağlanır.
Vaşinqton və Avropa Birliyi açıq şəkildə İranı BMT ilə əməkdaşlığı bərpa etməyə və ABŞ-la danışıqlara qayıtmağa çağırır. Avropa Birliyinin xarici siyasət rəhbəri Kaia Kalas da oktyabr ayının yaxınlaşdığını, İranın Vaşinqtonla təmas qurmalı olduğunu xatırladıb. Yəni Avropa “tətik” kartını təzyiq vasitəsinə çevirməyə çalışır.
Amma Tehranda başqa bir məntiqdən çıxış edirlər. Ali dini lider Əli Xamenei açıq dedir ki, ABŞ-la problemlər “həll olunmaz” səviyyədədir. Onun fikrincə, Vaşinqtonun məqsədi “
İran xalqını itaətə məcbur etməkdir. Bu sərt bəyanatdan sonra Tehranın yaxın perspektivdə ABŞ-la birbaşa masa arxasına oturacağı inandırıcı görünmür.
Üstəlik, İsrailin nüvə obyektlərinə hücumundan sonra İslam Şurası Assambleyası qərar qəbul edib: MAQATE müfəttişlərinin ölkəyə girişi yalnız Milli Təhlükəsizlik Şurasının icazəsi ilə mümkün olacaq. Yəni Tehran həm hüquqi, həm də praktiki addımlarla Qərbin təzyiq imkanlarını məhdudlaşdırır.
Oktyabrın 18-nə qədər Avropa “tətik” düyməsinə basa bilər. Bu, beynəlxalq hüquqi baxımdan mübahisəli olsa da, siyasi müstəvidə yeni gərginlik dalğası yaradacaq. İran isə Moskva və Pekinə arxalanaraq bu mexanizmin qarşısını almağa çalışır. Amma bir həqiqət dəyişməz qalır ABŞ və Avropa ilə münasibətlərdə İranın hər addımı indi yalnız “sanksiya təhdidi” və “hərbi təzyiq” fonunda formalaşır.
Sual budur – oktyabr yaxınlaşdıqca kim geri çəkiləcək? İranmı, Avropa ölkələrimi, yoxsa Qərb-Rusiya qarşıdurması yeni bir “nüvə böhranı”nın qığılcımına çevriləcək?
Siyasi şərhçi Kamran Məmmədli Musavat.com-a deyib ki, İranla Avropa ölkələri arasında Cenevrədə başlanan danışıqlar əslində sadəcə nüvə proqramı ilə bağlı deyil.
Bu, daha geniş geosiyasi mübarizənin bir hissəsidir. Avropa ölkələri-İngiltərə, Fransa və Almaniya oktyabrın 18-dək BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2231 saylı qətnaməsinin verdiyi “tətik mexanizmi” imkanından istifadə etməyə çalışır. Amma bu mexanizmin hüquqi əsası olduqca mübahisəlidir: "Çünki həmin qətnaməni ilk pozan tərəf məhz ABŞ olub və Avropa dövlətləri də öz öhdəliklərini yerinə yetirməyiblər".
Siyasi şərhçi deyib ki, əslində Avropanın bu addımı vaxt qazanmaq cəhdidir: "Onlar oktyabr tarixinə qədər ABŞ-la koordinasiyalı şəkildə İrana təzyiq göstərməklə, Tehranın həm Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi ilə, həm də Vaşinqtonla danışıqlara qayıtmasını istəyirlər. Bu, klassik Qərb taktikasının təkrarıdır. Hüquqi zəmin zəifdir, amma siyasi şantaj ön plandadır. Tehran bu təzyiqi neytrallaşdırmaq üçün Moskva və Pekinlə diplomatik əlaqələri gücləndirir. Rusiya açıq şəkildə bəyan edib ki, Avropa ölkələrinin bu mexanizmdən istifadə etmək haqqı yoxdur. Deməli, oktyabrdan sonra vəziyyət dəyişəcək, veto hüququ Rusiya və Çinə keçir, bu isə Tehranın əlinə əlavə imkanlar verir.İranın strategiyası da zamanı uzatmaq və oktyabrın 18-nə qədər heç bir ciddi güzəştə getməməkdən ibarətdir. Çünki həmin tarixdən sonra Qərbin təzyiq resursları azalacaq".
Siyasi şərhçinin sözlərinə görə digər tərəfdən, ABŞ-da siyasi dinamika da mühüm rol oynayır: "Vaşinqtonun İsraili dəstəkləməsi və İranın nüvə obyektlərinə hücuma göz yumması Tehranda etimadı tamamilə məhv edib. Xameneinin “ABŞ-la problemlər həll olunmazdır” bəyanatı da göstərir ki, İran rəhbərliyi yaxın perspektivdə birbaşa dialoqu qeyri-mümkün sayır. Burada daxili auditoriyaya hesablanmış psixoloji faktor da var. Tehran öz ictimaiyyətinə göstərir ki, təzyiq altında geri çəkilmək olmayacaq. Yəni psixoloji müharibənin qarşısını almaq üçün sərt ritorika qorunur".
Kamran Məmmədli hesab edir ki, Avropa oktyabradək “tətik mexanizmini” işə salsa, bu, yeni diplomatik böhran yaradacaq: "Hüquqi baxımdan belə addımın legitimliyi mübahisəlidir və yalnız Qərbin özünüidarə etdiyi mexanizmə çevriləcək. İran isə Moskva və Pekinlə əməkdaşlıq vasitəsilə bu oyunu neytrallaşdırmağa çalışacaq. Nəticə etibarilə, bu proses yalnız nüvə proqramı ilə bağlı deyil, burada əsas məsələ beynəlxalq güclərin bölgədəki nüfuz savaşıdır. Avropanın məqsədi ABŞ-la birlikdə vaxt udmaq, İranın məqsədi isə oktyabrın 18-nə qədər güzəştsiz mövqe saxlamaqdır. Bu tarixi keçdikdən sonra isə artıq oyun qaydaları Moskva və Pekinin əlində olacaq".
E.MƏMMƏDƏLİYEV,
Musavat.com
XƏBƏR LENTİ
29 Avqust 2025
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ