Onlayn ictimai-siyasi qəzet
Gizlədilən genosid - SSRİ-də atom bombası minlərlə insanın həyatı bahasına hazırlanıb
İkinci dünya müharibəsi öncəsi SSRİ-də uranın kəşfiyyatı sistemsiz olub. Amerika Birləşmiş Ştatlarında və Böyük Britaniyada atom bombası üzərində intensiv işlərə dair kəşfiyyat məlumatı alındıqdan sonra vəziyyət kəskin şəkildə dəyişib.
1943-cü ildə, müharibənin qızğın vaxtında SSRİ Xalq Komissarları Soveti nəzdində radioaktiv elementlər idarəsi yaradılıb. Geoloqlara qısa müddət ərzində uranın tapılması tapşırılıb. Ən aktiv kəşfiyyat işləri 1945-ci ildən sonra Baş Geoloji Kəşfiyyat İdarəsinin rəhbərliyi ilə başlayıb. Fərqanə vadisində, daha sonra Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistanda perspektivli yataqlar aşkar edilib. Ən böyük uran filizi ehtiyatları Ukraynada, Jeltoreçenskoye və Pervomayskoye yataqlarında tapılıb.
Əvvəlcə uran hasilatı əməliyyatlarında nəqliyyat və texniki avadanlıq olmayıb. İlk işçilər eşşək və dəvələrdən istifadə edərək Pamir dağ cığırları ilə filiz daşıyıblar. Qoruyucu vasitələr tez-tez çatışmayıb, ərazilər kustar üsulla hazırlanan vasitələrlə qazılıb. Həm yerüstü, həm də yeraltı mədən işlərində ən çox məhbuslardan istifadə edilib.
Odur ki, bütün vəziyyəti nəzarətdə saxlamaq üçün köhnə sistemdən – islah əmək düşərgələri yaradılıb. Keçmiş Çexoslovakiya ərazisində 1949-1961-ci illərdə “Yaximov mədənləri” milli müəssisəsinin ayrı-ayrı filiallarında islah əmək düşərgələri fəaliyyət göstərib. Yaximov, Qorni-Slavkov və Prişbram ərazilərində bir neçə uran mədəninin yaxınlığında cəmi 18 düşərgə tipli həbsxana tikilib. məhkumlar son dərəcə ağır, qeyri-insani şəraitdə Sovet İttifaqı üçün uran filizi hasil etmək məcburiyyətində qalıblar ki, bu da 1950-ci ildən 1953-cü ilə qədər hətta o dövrdə kommunist qanunauyğunluğunun hüdudlarını aşıb.
1949-cu ildən 1954-cü ilə qədər bu düşərgələr rəsmi olaraq həbsxana (cəza) düşərgələri və ya məhbus işçiləri briqadaları, 1954-cü ildən isə islah əmək düşərgələri adlanıb. Mədənlərdə ümumilikdə təxminən müxtəlif ölkələrin vətəndaşlarından ibarət olan 65 000 məhkum işləyib ki, onların da təxminən yarısı siyasi məhbus olub.
Düşərgələrin əksəriyyəti köhnəlmiş taxta konstruksiyalar üzərində tikilib. Binaların yerə batmış heç bir bünövrəsi olmayıb, partlayış riskini və qaçma cəhdlərini aradan qaldırmaq üçün alçaq sütunlar üzərində dayanıblar. Tipik bir yaşayış kazarmasında orta hesabla iyirmi-otuz məhkumun yerləşdiyi on-on iki otaq olub. Barak sakinləri iki mərtəbəli çarpayılarda yatıblar. Hər bir məhkumun yataq otağından əlavə, bir neçə şəxsi əşyalarını saxlamaq üçün karton qutusu da olub. Otaqdakı sobalar yalnız qışda və ancaq gündüz istifadə olunub. Yanğın qorxusundan gecələr sobanı qarışdırmaq qadağan edilib. Payızdan yaza qədər köhnəlmiş binalar kifayət qədər istiliyi saxlamayıb.
Məhkumlar uran mədənlərində iki-üç növbədə işləyiblər. Yerin altında onlara iş tapşıran mülki mədənçilərlə daim əlaqə saxlayıblar. Mülki şəxslərə məhkumlarla işdən başqa mövzu barədə danışmaq qadağan edilib. Bəziləri məhkumları satsa da, digərləri isə əksinə, burada qatil və təcavüzkarlarla yanaşı, çoxlu siyasi məhbusların da olduğunu başa düşüb və onlara kömək etməyə çalışıblar.
Kommunist Çexoslovakiyanın məhkəmə və polis aparatı sinfi nifrət və repressiv hakimiyyətin amansızlığı üzərində qurulub. Beləliklə, faktiki olaraq bütün dövlət və yerli hökumət strukturlarına kommunist rejiminin real və ya qəbul edilən tənqidçilərinin qanunsuz təqibində birbaşa və ya dolayısı ilə iştirak etmək səlahiyyəti verilib.
1950-ci illərdə milli həbsxanalarda çoxsaylı qeyri-qanuni fəaliyyətlər edilib və məcburi əmək düşərgələri də bu repressiv siyasət istisna olmayıb. Məhkumların həyatının demək olar ki, hər günü az və ya çox dərəcədə zorakılıq formaları ilə dolu olub. Məhbusların həyatı ayrı-ayrı mühafizəçilərin şəxsi kefindən, konkret düşərgənin spesifik xüsusiyyətlərindən, siyasi vəziyyətdən və işçilərin xarakterindən asılı olub. Ümumiyyətlə, cinayət törədən məhbusları düşərgə rəhbərliyi tərəfindən daha etibarlı sayılıb, siyasi məhbuslar isə dövlətin tərbiyəsiz düşmənləri, mərhəmətə layiq olmayanları hesab edilib.
Yoxlamalar və ya məcburi siyasi dərslər zamanı ideoloji moizələr də yorucu və alçaldıcı olub. Bundan əlavə, mühafizəçilər özbaşına olaraq siyasi məhbuslara ailələrinə baş çəkməyi və ya onlarla ünsiyyət qurmağı qadağan ediblər. Düşərgə istismarının ən qəddar və irrasional formalarından biri tələb olunan iş kvotasını yerinə yetirə bilməyənlərə qida verilməməsi olub. Onlar təkadamlıq və ya cəza kameralarına salınıb, onlara cüzi yemək payı verilib.
Uran mədənlərində lazımi havalandırma və təhlükəsizlik sistemləri olmayıb. Mədənçilər radioaktiv materialla işləyərkən müntəzəm olaraq radiasiya dozaları alıb, uçqun və daşqın təhlükəsi ilə üzləşiblər. Bütün hallarda orada işləyən məhbusların çoxu müxtəlif xəstəliklərdən, xüsusən də xərçəngin müəyyən formalarından qısa zamanda dünyasını dəyişiblər. Təbii ki, onların keçmişi nəzərə alınaraq tibb kitabçalarında xərçəng əvəzinə digər diaqnozlar yazılıb. Odur ki, sovet hökuməti nasist Almaniyasını soyqırımda ittiham edərkən, özü dövlət səviyyəsində eyni dərəcədə dəhşətli işlər görüb.
İlkin Nəcəf, xüsusi olaraq Musavat.com üçün
ƏLAQƏLİ XƏBƏRLƏR
XƏBƏR LENTİ
30 Oktyabr 2025
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ