Onlayn ictimai-siyasi qəzet
SSRİ-də əmtəə qıtlığı – ticarətçilər onun sayəsində böyük pullar qazanıblar
Sovet iqtisadiyyatı mərkəzləşdirilmiş planlaşdırma prinsipinə uyğun qurulduğuna görə hansı maldan nə qədər istehsal edəcəyini, kimə göndəriləcəyini, hansı qiymətə satılacağını dövlət özü müəyyənləşdirib. Bu sistem resursların bölgüsünə nəzarət etməyə imkan verib, eyni zamanda iqtisadiyyatı, xüsusən də istehlak mallarının istehsalı və ticarətini qeyri-çevik edib.
Planlı iqtisadiyyat şəraitində tələb və təklifin istehsalı tənzimləyən ənənəvi bazar mexanizmi mövcud olmayıb. Satıcılar və alıcılar hansı malların piştaxtalarda görünməsinə heç bir təsir göstərməyiblər. Gələcək illər üçün hədəflər qoyan mərkəzi orqan olan dövlət planı səviyyəsində qərarlar qəbul edilib.
Problem onda idi ki, planlaşdırma bir çox kiçik, lakin vacib amilləri - mövsümiliyi, regional fərqləri, istehlakçıların zövqünü və dəbi nəzərə ala bilməyib. Bu, bəzi bölgələrdə eyni malların artıqlığı, digərlərində isə ciddi çatışmazlıqlarla nəticələnib.
Çatışmazlıq təkcə nadir və ya xaricdən gətirilən məhsulların yox, həm də əsas ərzaq məhsullarının - ət, yağ, şəkər və kolbasa çatışmazlığında özünü göstərib. İnsanlar növbələrə öyrəşiblər: bir çox mallar üçün insanlar saatlarla gözləməli olublar.
Satışlar adambaşına və ya müəyyən kvotaya uyğun aparıldığı üçün alıcılar çox vaxt daha çox şey əldə etmək üçün ailələrlə birləşiblər. Məsələn, “doktor kolbasası” adambaşına 150 qram verilib.
Növbələr gündəlik həyatın bir hissəsinə çevrilib. İnsanlar qarşılıqlı əlaqədə olub, məlumat mübadiləsi aparıb, yeni tanışlıqlar ediblər. “İşlək mal” ifadəsi adi hala çevrilib - bu o demək idi ki, mağaza qıt olan məhsulu gətirib və insanlar onu almağa tələsməli olublar.
Malların məhdud seçimini nəzərə alaraq, sovet ticarətində satıcılar xüsusi yer tutub. Onlar müştərilər və mallar arasında əlaqə rolunu oynayıb. Onlar müştərilərə vacib mallar gələn zaman məlumat verə və ya “əlaqələrə əsasən” lazım olan əşyanı kənara qoya biliblər. Bu, müştərilər və satıcılar arasında unikal, qeyri-rəsmi əlaqəni gücləndirib.
Yeri gəlmişkən, satıcı işləmək üçün ixtisaslaşdırılmış ticarət məktəbində əldə edilən xüsusi təlim tələb olunub. Bu illər çəkib; bu, sadəcə kurslar deyil, təhsil olub. SSRİ-də hər şeyə, o cümlədən satıcı peşəsinə ciddi yanaşıblar. Onlar piştaxtanın yeraltı dünyasının sahibləri, mağaza rəhbərləri ilə şərik olublar. Belə ki, dövr üçün orta əmək haqqı, kvotalara cavab vermək üçün çox səxavətli bonus, ən əsası isə qıtlıq sayəsində arxa girişdən ticarət edərək maaşı bir neçə dəfə artırmaq imkanları olub.
Hətta bir çox vəzifəli şəxslər satıcılar ilə mütəmadi yeni mallar üçün əlaqə saxlayıb. Mallar gələn kimi sürücü arxa qapıdan sifarişi qəbul edib.
Sovet dükanları müasir mağazalardan fərqlənib. Seçim məhdud, lakin məhsullar ümumiyyətlə “yüksək” keyfiyyətli və davamlı olub. Univermaqlar tez-tez müxtəlif ölçülərdə eyni geyim əşyalarını nümayiş etdiriblər - məsələn, eyni üslubda bir sıra paltarlar və ya standart palto. İdxal edilən əşyalar nadir sayılıb və çox vaxt yalnız böyük şəhərlərdə və ya ixtisaslaşmış bazarlarda satılıb.
Məsələn, italyan çəkmələri və ya Yuqoslaviya kostyumlarını bəzən yüzlərlə kilometr uzaqda axtarmaq lazım olub. O da əgər satıcıyla “tanışlıq” əlaqən olduğu halda əldə etmək də mümkünləşib.
Qıtlıq təkcə iqtisadi deyil, həm də sosial hadisə olub. Bu, əşyalara və məhsullara xüsusi münasibət formalaşdırıb - onlar qiymətləndirilib, əzizlənib və mümkün qədər uzun müddət istifadə edilib. Çoxlu mallar nəsildən-nəslə ötürülüb, təmir edilib və illər boyu yaxşı vəziyyətdə saxlanılıb.
Lakin çatışmazlıq malların tam olmaması demək deyildi. Sovet sənayesi ölkəni mənzil, nəqliyyat, maşın və ərzaqla təmin edib, ancaq geniş miqyaslı mərkəzləşmə bərabər paylanmaya mane olub. Planlı iqtisadiyyat SSRİ-yə sənayeləşmədə və elmdə böyük nailiyyətlər əldə etməyə imkan verib, lakin istehlakda çeviklik olmayıb. Nəticədə qıtlıq böyük şəhərlərdən tutmuş kiçik qəsəbələrə qədər gündəlik həyatın xarakterik xüsusiyyətinə çevrilib.
İlkin Nəcəf, xüsusi olaraq Musavat.com üçün
XƏBƏR LENTİ
25 Oktyabr 2025
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ