Son illər Azərbaycanda daşınmaz əmlak bazarında qiymət artımı müşahidə olunur. Xüsusilə də paytaxt Bakıda mənzillərin qiymətləri bir neçə il əvvəlki səviyyəni dəfələrlə ötüb. Bu isə ipoteka krediti ilə ev sahibi olmağı getdikcə çətinləşdirir. Dövlət dəstəkli mənzil proqramlarından biri olan MİDA – Mənzil İnşaatı Dövlət Agentliyi bu baxımdan vətəndaşlar üçün ümid yeri hesab olunur. Lakin “Güzəştli mənzil” sistemi vasitəsilə həyata keçirilən elektron satış prosesi bir çox vətəndaş üçün çətinliklərlə müşayiət olunur.

Şikayətlərə əsasən, sistemdə tez-tez texniki nasazlıqlar yaranır, mənzil seçimi zamanı problemlər baş verir. Bu hallar isə sosial ədalət və şəffaflıqla bağlı narazılıqları artırır.

Bütün bunlar bir sıra sualları aktuallaşdırır. Güzəştli mənzillərin satış mexanizmi niyə hələ də ictimai etimadı tam qazana bilmir? Elektron sistemdə yaranan texniki problemlər sadəcə texniki məsələdir, yoxsa şəffaflıqla bağlı daha dərin problemlərin göstəricisidir? Əgər dövlət vətəndaşlara mənzil əldə etməyi asanlaşdırmaq məqsədi qoyubsa, niyə proses bu qədər mürəkkəb görünür? Ən əsası, MİDA-nın təqdim etdiyi mənzillər həqiqətən də “güzəştli”dirmi, yoxsa bazar qiymətlərinə yaxınlaşan yeni bir kommersiya modelinə çevrilib?

İqtisadçı-alim Vüsalə Əhmədova mövzunu Musavat.com-a şərh edib:

“Dövlət Mənzil İnşaatı Agentliyi tərəfindən həyata keçirilən güzəştli mənzil layihəsi sosial ədaləti təmin etmək məqsədi daşısa da, texniki və təşkilati problemlər səbəbindən ədaləti təmin etmənin hələ ki, mümkün olmadığını görürük. Sistemin işləmə mexanizmində və şəffaflıqda ciddi çatışmazlıqlar var.

Əvvəlcə texniki problemlərə toxunmaq istərdim. Seçim günü on minlərlə insan eyni anda sistemə daxil olmağa çalışır. Bu zaman portal donur və bəzi vətəndaşlar kabinetlərinə girə bilmirlər, digərləri isə seçim başladıqdan saniyələr sonra “bütün mənzillər satılıb” mesajı ilə qarşılaşırlar. Bu vəziyyət vətəndaşlarda haqlı narazılıq yaradır.

Bəzi hallarda da nəticələrin ləğv olunması və araşdırmaların aparılması sistemə olan inamı zədələyir. İnsanlar bilmək istəyir ki, mənzili kim və necə seçdi, hansı meyarlarla seçildi. Əgər bu məlumatlar açıq və şəffaf paylaşılmazsa, öncədən müəyyənləşmiş siyahılarla mənzillərin satıldığına dair fikirlər qaçılmaz olacaq.

Burada texnoloji bərabərsizlik faktoru da öz sözünü deyir. Bütün vətəndaşların eyni texniki imkana malik olmadığını hər kəs çox gözəl bilir. Kiminin yüksək sürətli internetə çıxışı və müasir cihazı var və o, daha tez seçim edə bilir, kimisi isə sistemə qoşulana qədər bütün mənzillər tükənmiş olur.

Həmçinin, məlumatlandırma məsələsinə də toxunmaq istərdim. Vətəndaşlar çox vaxt son anda məlumatlandırılırlar, qaydaları tam anlamadan seçim prosesinə qatılırlar. Şəffaflıq həm də məlumatın bərabər paylanması deməkdir. İnsanlara əvvəlcədən izahlı şəkildə bütün mərhələlər başa salınmalıdır. Güzəştli mənzil layihəsi hər zaman dəstəklədiyimiz sosial siyasətin mühüm hissəsidir, lakin texniki dayanıqlıq, şəffaflıq və ictimai nəzarət təmin olunmazsa, vətəndaşların bu sistemə inamı getdikcə azalacaq”.

İqtisadçı qeyd edib ki, texniki baza möhkəmləndirilməlidir:

“Seçim mərhələsində sistemin yüklənməsi və donması halları aradan qaldırılmalı, serverlərin gücü artırılmalı, eyni vaxtda çoxsaylı istifadəçiyə xidmət göstərə bilən dayanıqlı infrastruktur qurulmalıdır. Hazırda mövcud olan “kim daha tez daxil olsa, o da qazanar” prinsipi sosial ədaləti pozur. Mənzil seçimində “təsadüfi seçim” və ya “bal sistemi” kimi alternativ mexanizmlər nəzərdən keçirilə bilər. Seçim nəticələri və mənzil bölgüsü barədə bütün məlumatlar açıq şəkildə ictimaiyyətə təqdim olunmalıdır. Kimlərin mənzil aldığı, hansı meyarlarla seçildiyi barədə məlumatların paylaşılması həm şəffaflığı, həm də inamı artırır. Hər bir satış mərhələsindən sonra müstəqil audit aparılmalı və nəticələr ictimaiyyətə açıqlanmalıdır. Bu addımlar həm korrupsiya risklərini azaldar, həm də sistemin şəffaf işlədiyinin sübutu olar. Əgər vətəndaş seçim zamanı texniki nasazlığa görə mənzildən məhrum olubsa, onun müraciətini qəbul edən və araşdıran apellyasiya mexanizmi də yaradılmalıdır”.

Vüsalə Əhmədovaya görə, Avropa və Asiya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, belə proqramların uğuru təkcə mənzillərin inşasında deyil, seçim mexanizminin ədalətli və şəffaf qurulmasındadır:

“Məsələn, Almaniyada sosial mənzillər bələdiyyələr vasitəsilə idarə olunur və vətəndaşlar mənzil növbəsinə “bal sistemi” əsasında daxil edilirlər. Heç kim sistemə bir neçə saniyə içində girməklə mənzil ala bilmir. Mənzil paylanması növbə və sosial göstəricilərə əsaslanır.

Həmçinin, Sinqapur modelini misal göstərmək olar. Bu ölkədə “Housing & Development Board” sistemi sayəsində əhalinin 80%-dən çoxu dövlət dəstəyi ilə mənzil əldə edir. Sinqapurda seçim mərhələli şəkildə aparılır, əvvəlcə ərizələrin toplanması, sonra təsadüfi kompüter seçimi, daha sonra isə mənzillərin paylanması həyata keçirilir. Bütün proses ictimaiyyət tərəfindən onlayn izlənilə bilir. Bu da sistemə olan etimadı maksimum dərəcədə artırır. 

Cənubi Koreya və Yaponiyada da oxşar yanaşmalar tətbiq edilir. Vətəndaşlar sosial statusa, gəlir səviyyəsinə və ailə tərkibinə görə müəyyən “bal” qazanır, seçim bu göstəricilər əsasında aparılır. Bir çox ölkələrdə sosial mənzil layihələri təkcə paytaxtlarda deyil, regionlarda da paralel şəkildə həyata keçirilir. Məsələn, Polşa və Türkiyə təcrübəsində biz bunu görə bilərik. Dövlət ucuz mənzilləri yalnız böyük şəhərlərdə deyil, kənd və qəsəbələrdə də inşa edir. Bu, həm regionların inkişafını təmin edir, həm də şəhərlərə kütləvi köçün qarşısını alır”.

İqtisadçı onu da vurğulayıb ki, sosial mənzillərin verilməsi kimi sahələrdə “blockchain” texnologiyalarından da istifadə edilə bilər:

“Bu cür layihələrdə mənzilin kimə verildiyi, sahibinin kim olduğu, seçim kriteriyaları və bölgü proseslərinin hər biri dəyişdirilməsi mümkün olmayan qeydiyyat sistemlərində saxlanılır. Bu isə korrupsiya risklərini azaldır və vətəndaşlara seçim prosesinin tam ədalətli aparıldığına real sübutdur. “Blockchain” sisteminin əsas üstünlüyü onun dəyişdirilə bilməz və ictimai şəkildə izlənilə bilən reyestr yaratmasındadır. “Tokenization” və “fractional” mülkiyyət platformaları konkret sosial mənzil bölgüsü proqramları olmasa da, “blockchain” vasitəsilə mülkiyyət hissələrinin paylanmasına, şəffaf investisiyaya və mülkiyyətin kimdə olduğunu izləməyə imkan yaradır. Evlərin sahəsinin kvadrat metri “token” halında təqdim edilə bilər ki, bu da fraksional mülkiyyətə şərait yaradır. Məsələn, hər bir vətəndaşa unikal rəqəmsal identifikator təyin edilə bilər, mənzillər isə ayrıca token kimi “blockchain”də qeydiyyata alına bilər.

Seçim prosesi isə eyni kateqoriyadakı vətəndaşlar arasından “təhlükəsiz təsadüfi seçim” (blockchain randomizer) tətbiq edilməklə həyata keçiriləcək. Daha sonra bütün müraciət və seçim əməliyyatları reyestrdə avtomatik, dəyişdirilə bilməz şəkildə qeydiyyata alınacaq. Artıq kənardan heç kim sistemə müdaxilə edə bilməz. Bu o deməkdir ki, kimin nə vaxt müraciət etdiyi, hansı mənzilə üstünlük verdiyi və seçim nəticəsinin necə formalaşdığı heç vaxt silinmir və hamı tərəfindən yoxlana bilir. Beləliklə, “kim daha tez klikləsə, o qazandı” prinsipi aradan qalxır. Seçim sosial və texnoloji bərabərlik əsasında aparılmış olur.

Məsələn, Keniya hökumətinin “Affordable Housing” proqramı ilə 2018-ci ildə 500 000 yeni mənzili əhatə edən güzəştli mənzil layihəsində “blockchain” texnologiyasından istifadə etdiyi bildirilir”.

Afaq MİRAYİQ,
Musavat.com